Inferno

[Krandans]

forum numer1 <div>Słownik {{{z języka}}}-polski, polsko- online












Język etruski to wymarły w I wieku naszej ery język nieindoeuropejski, o nieustalonym pochodzeniu i pokrewieństwie z innymi językami. Był to język pisany i mówiony w dawnej Etrurii i sąsiednich regionach (to obecna Toskania, Umbria, Veneto, Emilia-Romania i Lombardia we Włoszech).
Język etruski został wyparty przez łacinę i pozostawił po sobie niewiele śladów: kilkadziesiąt zapożyczeń w łacinie (np. etr. <i>phersu</i> to łac. <i>persona</i> [osoba]), kilka tekstów ciągłych i nazwy miejscowości (np. Parma).
Nieznane jest znaczenie większości słów etruskich, dlatego zachowane teksty nie mogą być dokładnie odczytane.



Pochodzenie Etrusków było i jest sporne: jedna z hipotez głosi, że byli autochtoniczną ludnością Italii, zanim przybyli tam około 1000 lat p.n.e. przodkowie Rzymian. Herodot (<i>Dzieje</i> I.94), opisuje 'Tyrreńczyków' (czyli przypuszczalnie Etrusków) jako przybyszów z Lidii w płd.-zach. Anatolii, skąd pod przywództwem Tyrrhoeusa, uciekając przed klęską głodu, przybyli do Umbrii. Dionizjusz z Halikarnasu stwierdził w I wieku n.e., że język etruski nie jest podobny do żadnego ze znanych języków.
Po podbiciu Etrurii przez Republikę Rzymską nastąpił szybki upadek języka etruskiego i około roku 200 p.n.e. został on zastąpiony przez łacinę z wyjątkiem izolowanych osad górskich, a także ceremonii religijnych, gdzie był nadal językiem kultu.
W czasach późnej Republiki tylko nieliczni wykształceni pasjonaci, np. Marek Terencjusz Warron umieli czytać etruskie teksty. Ostatnią znaną osobą z taką umiejętnością był cesarz Klaudiusz, który napisał słownik łacińsko-etruski (nie zachowany) na podstawie informacji uzyskanych od kapłanów etruskich.
Znajomość literackiego języka wśród Etrusków musiała być znaczna, (co zauważyli już Rzymianie) ? świadczą o tym liczne zachowane krótkie inskrypcje i epitafia. Według przekazów Liwiusza i Cycerona etruska literatura była bogata (jednak nie zachowała się do naszych czasów).
Wiadomo, że etruskie książki: <i>Etrusca Disciplina</i> były zbiorem opisów rytuałów religijnych; <i>Libri Haruspicini</i> opisywały sposoby wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych; <i>Libri Fulgurales</i> wyjaśniały sposoby wróżenia z błyskawic; <i>Libri Rituales</i>, gdyby zachowały się do naszych czasów, byłyby cennym źródłem informacji o etruskim życiu społecznym, politycznym i religijnym.
Jedyna zachowana księga etruska <i>Liber Linteus</i>, napisana na tkaninie lnianej, przetrwała w formie bandaży owijających mumię egipską.
Zapożyczenia z języka etruskiego znalazły się w języku łacińskim (są to przypuszczalnie takie wyrazy jak <i>elementum</i> [litera], <i>litterae</i> [pismo], <i>cera</i> [wosk], <i>harena</i> [piasek]), a za jego pośrednictwem wiele z nich (dotyczących głównie kultury) istnieje do dziś w językach europejskich, szczególnie w językach romańskich np. franc. <i>peuple</i> (lud), <i>fen?tre</i> (okno), <i>personne</i> (osoba), <i>automne</i> (jesień), <i>avril</i> (kwiecień). Wobec naszej nieznajomości języka etruskiego i skąpej liczby źrodeł takie pochodzenie tych wyrazów jest tylko hipotetyczne.

Większość badaczy zalicza go, wraz z lemnijskim i retyckim, do tyrreńskiej rodziny językowej. Z uwagi na brak wystarczającego materiału porównawczego, jego postulowane związki ze starożytnymi językami Cypru i Krety, należy uznawać za niesprawdzalne. Istniała również hipoteza o przynależności języka etruskiego do rodziny indoeuropejskiej. Jednak, z uwagi na zbyt małą liczbę podobieństw, została odrzucona przez większość językoznawców. Aczkolwiek, pewne podobieństwa, sugerować mogą pewien daleki związek (vide Języki indo-tyrreńskie). Zwolennicy tego punktu widzenia podają, następujące cechy j. etruskiego: końcówka dopełniacza ?s (pie. ?os), formy zaimka 1 os. l. poj. me/mini (pie. formy zawierające -me-), bierniki ca i ta na ?n (pie. ? m, w niektórych dialektach ? n), fleksyjność (pie. fleksyjny). Obok podobieństw typologicznych i morfologicznych, istnieją także podobieństwa leksykalne np. 3 ? ce (pie. treies), 7 ? semph (pie. séptm), 6 ? śa (pie. (s)uéks). Wobec braku [link widoczny dla zalogowanych] przekonywającego materiału porównawczego, wątpliwa jest hipoteza Mario Alinei o związku z archaicznym węgierskim.

Alfabet łaciński, obecnie używany w większości krajów świata, pochodzi od alfabetu używanego przez Etrusków, przejętego i zmodyfikowanego następnie przez Rzymian. Jednak Etruskowie również zapożyczyli swój alfabet od Greków (w wersji pochodzącej z wyspy Eubea, używanej przez Greków w Italii), a Grecy przejęli ten alfabet od Fenicjan.

Językoznawcy zrekonstruowali fonemy tego języka (zapis wg Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego [IPA]):
<h3> Samogłoski</span></h3>

/a/</span> litera: A
/e/</span> litera: E
/i/</span> litera: I
/u/</span> litera: V

<h3> Spółgłoski</span></h3>

/h/</span> litera: H
/p/</span> litera: P
/p?/</span> litera: ?
/t/</span> litera: T
/t?/</span> litera: ?
/k/</span> litera: K
/ks/</span> litera: ? (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie ? oznacza dźwięk /k?/</span>)
/ts/</span> litera: Z
/s/</span> litera: S
?</span>
/f/</span> litera: 8, FH
/w/</span> litera: F
/l/</span> litera: L
/r/</span> litera: R
/m/</span> litera: M
/n/</span> litera: N
/k?/</span> litera: ? (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie ? oznacza dźwięk /ps/</span>)


Jest to tekst prawniczy z tabliczki <i>Tabula Cortonensis</i>, wykonanej z brązu:
aule ?alini (...) cu?ual (...) zilci ? lar?al ? c (...) u?us ? titlnal lari?alc ? ?alinis aule?la ? celtin?iti? s ? tar?minass ? ?parza ? in ? ?u?t cesu ratm ? ?u?iu ? ?u?iu?v? ? vel?es ? cu?us a ule?la ? vel?urus ? titlnis ? vel?uru?la. lar?alc ? c?latinas apnal ? lari?alc c? latinas ? titlnal

Najczęściej podaje się następujący porządek:

1 ? ?u(n), tu(n)
2 ? zal, esal
3 ? ci, ce
4 ? sa, śa
5 ? ma?
6 ? hu?
7 ? semph
8 ? cezp
9 ? nurph

Pojawiają się jednak głosy krytyczne, kwestionujące znaczenie hu? i śa, przypisując im raczej znaczenia odwrotne: hu? ? 4, a śa ? 6. Wynika to z faktu, iż podane powyżej liczby są oparte na analizie tzw. kości z Toskanii, które według zwolenników najbardziej rozpowszechnionego poglądu miały być w wykonywane tak, by suma wartości przeciwległych boków kostki była równa 7. Przeciwnicy argumentują, że jest to raczej norma współczesna (nie wszystkie odnalezione kości były wykonane w ten sposób) oraz analizując pozostały materiał, należałoby śa przypisać wartość 6, a hu? 4.
Ponieważ większość naszej wiedzy o liczebnikach bierzemy z inskrypcji opisujących wiek zmarłego czy datę, nie wiemy jak konstruowano liczby większe niż sto. Dziesiątki, z wyjątkiem dwudziestu (za?rum) zaznaczano przez zrostek ?al? np.: 30 ? ceala?/cial?, 50 ? muval?, śemphal? ? 70. Liczby ?naste? wyrażano dwoma sposobami. Liczby do 6 (lub 5?), dodawano do liczby dziesiątek, z kolei liczby od 6 (lub 7?) wyrażano, podobnie jak w łacinie, czyli odejmujac 1, 2 lub 3, przez dodanie do nich zrostku ?em (thunem, eslem, ciem) np.: 27 = 30 ? 3 = ciem cial?, 48 = 50 ? 2 = eslem muval?. Łacina, miała zresztą zapożyczyć go właśnie z etruskiego. Liczby od 10 do 16 miano tworzyć przez dodanie odpowiedniej liczby od 1 do 6 do śar (10).
Nie wiemy wiele o tym, jak konstruowano liczebniki porządkowe ? jedynym zaświadczonym jest ?un? ?pierwszy?. Znane nam liczebniki przysłówkowe tworzono za pomocą zrostku ?z/-zi/-ze np.: ?unz ? raz, eslz ? dwukroć, ciz ? trzykroć.


Mario Alinei <i>Etrusco: una forma arcaica di ungherese</i>, Bologna, Le edizioni del Mulino, 2003.
Giuliano Bonfante,Larissa Bonfante <i>The Etruscan Language: an Introduction</i>, Manchester, University of Manchester Press, 2002.
Mauro Cristofani et al. <i>Gli Etruschi: una nuova immagine</i>, Firenze, Giunti Martello, 1984.
Mauro Cristofani <i>The Etruscans: A New Investigation (Echoes of the ancient world)</i>, Orbis Pub, 1979.
Helmut Rix <i>Etruskische Texte</i>, G. Narr, 1991.(2 tomy).